سد دز یک سد بتُنی برقآبی است که در سال 1341 ش بر روی رودخانه دز توسط یک کنسرسیوم ایتالیایی در ۲۳ کیلومتری شمالشرقی شهرستان اندیمشک احداث شد. این سد ۱۲۵۰۰۰ هکتار از اراضی پایین دست را آبیاری میکند و نقش مهمی در کنترل سیلابهای بالادستش دارد. نیروگاه این سد دارای قدرت نصب ۵۲۰ مگاوات میباشد.
احداث سد عظیم دز، در سال ۱۳۳۸ خورشیدی توسط ایتالیاییها در کوههای زاگرس آغاز و در سال ۱۳۴۱ خورشیدی پایان یافت. دریاچهی این سد ۶۵ کیلومتر طول و ۲۲۵۰۰۰ کیلومترمربع مساحت داشته و گنجایش نهایی آن ۳٫۳ میلیارد مترمکعب میباشد. این سد با ارتفاع ۲۰۳ متر در زمان ساخت خود به عنوان یکی از مرتفعترین سدهای جهان (ششمین سد جهان در آن زمان) شناخته میشد و در حال حاضر نیز پنجاهمین سد بلند دنیا در بین سدهای ساخته شده و در دست ساخت میباشد.
سد دز نخستین سد از رشته سدهای چند منظوره در ۲۳ اسفند ۱۳۴۱ مورد بهرهبرداری قرار گرفت. آب رودخانه دز از ارتفاعات اشتران کوه، قالی کوه و بخشی از سلسله جبال زاگرس سرچشمه گرفته و سرشاخههای فرعی آن را رودخانههای بختیاری، تیره، ماربوره الیگودرز، مکندان و سرخاب کشور تشکیل میدهند و با احداث سد دز در پشت دیواره این سد دریاچهای به طول ۶۵ کیلومتر بوجود آمده که با ظرفیت نهائی ۳٫۳ میلیارد متر مکعب آب را در خود جای میدهد.
هدف اصلی از احداث سدهای نظیر دز تأمین نیروی لازم جهت تولید برق، کنترل سیلابها و تنظیم آب جهت مصارف آبیاری است. به منظور کنترل سیلابها دو تونل سرریز در ضلع شرقی دریاچه و با فاصله کمی از بدنه سد ساخته شده است. که قطر تونل تخلیه شماره یک ۱۴ متر و و تونل شماره دو ۱۲٫۶ متر میباشد و هر یک از آنها قادر به تخلیه ۳۰۰۰ متر مکعب آب در ثانیه است. همچنین دو تونل آبگیر اصلی در ضلع غربی دریاچه ایجاد شده که هر یک به انشعاباتی با قطر کمتر تقسیم گردیده که توسط آنها آب پشت دریاچه به توربینها میرسد. حداکثر آب خروجی هریک از تونلهای آبگیری اصلی برابر با ۲۴۰ متر مکعب در ثانیه است. در وسط بدنه سد در ارتفاع ۲۲۲٫۷ متری از سطح دریا سه دریچه آبیاری مخروطی شکل به منظور آبیاری حدود ۹۲۰۰۰ هکتار زمینهای کشاورزی و نیز کنترل سیلابها وجود دارد. حداکثر خروجی هر یک از این دریچههای آبیاری ۶۰ متر مکعب در ثانیه است.
تعداد ۸ واحد ژنراتور هریک به قدرت ۶۵ مگاوات در نیروگاه سد دز وجود دارد و بدین ترتیب ظرفیت تمامی نیروگاه مجموعاً 520 مگاوات است. کلیدخانه که در ارتفاع ۵۷۷٫۵ متری از سطح دریا واقع شده است شامل کلیدهای قدرت از نوع روغنی ـ گازی و کلیدهای هوائی شمشهای اصلی و فرعی و دیگر تجهیزات لازم برای ولتاژ ۲۳۰ کیلو ولت است. اطاق کنترل در ضلع غربی دره نزدیک به بدنه سد در ارتفاع ۲۲۵ متری از سطح دریا قرار دارد. مجموع طول جادههای تونلی منتهی به اتاق فرمان و نیروگاه ۶٫۵ کیلومتر است.
شرکت انتریوهایدرو راه اندازی واحدها را به عهده داشت و شرکت آمریکایی موریسون نادسن پیمانکار مرحله احداث کمپ تأمین آب مصرفی و آشامیدنی، ایجاد تونل انحرافی و جاده تونلی و غیره بوده است. شرکت ایتالیایی امپرزیت ـ جیرولا ـ لودی جیانی پیمانکار مرحله ساختمان بدنه سد و نیروگاه و تونلهای سر ریز و کلیدخانه و تکمیل تونل جادهای و غیره بوده است.
مخارج کل جهت اجرای این پرژه با در نظر گرفتن خطوط انتقال ۲۳۰ کیلو ولتی بالغ بر پنج میلیارد و پانصد میلیون ریال (معادل ۷۳٫۵ میلیون دلار) برآورد شده است. از این مقدار مبلغ چهل میلیارد ونهصد میلیون ریال (۶۵ میلیون دلار) مربوط به هزینههای سد نیروگاه و دستگاههای آن و مابقی یعنی ششصد و چهل میلیون ریال (۸۵۰۰۰۰۰ دلار) مربوط به خطوط و ایستگاههای انتقال در مراحل ابتدایی بهرهبرداری از نیروگاه بوده است.
مشخصات سد دز:
نوع سد:بتونی دو قوسی
ارتفاع سد: ۲۰۳ متر
ارتفاع سد از سطح دریا: ۳۵۴ متر
ارتفاع پی سد از سطح دریا: ۱۵۱ متر
طول تاج: سد ۲۱۲ متر
ضخامت بدنه سد از پائین: ۲۷ متر
ضخامت بدنه سد در بالا: ۴٫۵ متر
ارتفاع دریچهها در بدنه سد: ۷۱ متر
ارتفاع دریچهها از سطح دریا: ۲۲۲ متر
حفاری انجام شده: ۶۷۰۰۰۰ متر مکعب
بتون مصرف شده در ساختمان سد: ۴۸۰۰۰۰ متر مکعب
شروع بتون ریزی: مهر ماه ۱۳۴۰
پایان بتون ریزی: آذر ماه ۱۳۴۱
آغاز بهره برداری: اسفند ماه ۱۳۴۱.[۱]