ایوان کرخه

ایوان کرخه آثار شهری از دوره ساسانیان است و در زمان شاپور دوم ساسانی (۳۷۹ـ ۳۰۹) ساخته شده است. این بنا در 20 کیلومتری شمال‌غربی ویرانه‌های شوش و ۲۰ کیلومتری جنوب غربی دزفول، در سمت راست رود کرخه در جاده دهلران قرار دارد و کامل‌ترین و بزرگ‌ترین شهر مدفون شده ساسانی است.

در حال حاضر فقط بخش اندکی از بنا باقی مانده است. به موازات دیوار، بنای بلند ۵۵ متری وجود دارد که در آن سه اتاق، قابل تمیز هستند: در مرکز، یک سرسرای مربع به ضلع ۷ متر که در شمال و جنوب با دو سرسرای مستطیل (۹متر، ۱۷متر) همجوار است. در روی دیوار شرقی، تنها دیوار حفاظت شده تا امروز حرکت قوس‌های عرضی به عرض ۶۰/۱ متر با فاصله ۷۲/۱ تا ۵۸/۱ متر مشهود است. در فاصله بین قوس‌ها، دیوار دارای پنجره‌های باریکی است که پایه آن‌ها اندکی بالاتر از پاکار قوس‌ها است. ساختمان بوسیله آجر به اضلاع ۲۸ تا ۳۲ سانتیمتر با ملات گچ ساخته شده است.

باستان شناس دانشمند، سید محمد تقی مصطفوی در سال نهم شماره هفتم و هشتم مجله آموزش و پرورش تحت عنوان (ایوان کرخه) این گونه می‌گوید:

در سمت مشرق محوطه کاخ به فاصله تقریبا سیصد متری گوشه جنوب شرقی آن ساختمان طویل آجری موجود بوده که امروز نصف بیشتر آن از بین رفته و نیمه کمتر آن سرپا مانده‌است. از روی نیمه باقی مانده این کاخ ویران چنین دستگیر می‌شود که ساختمان به طول ۴۶ متر و پهنای ۵۰/۱۴ متر بر فراز باروی شرقی این محوطه وجود داشته و با در نظر گرفتن طاق هلالی آجری و سایر مشخصات بنا معلوم می‌گردد که تالار با شکوهی را تشکیل می‌داده است که از درون آن می‌توانسته‌اند جریان آب کرخه و جلگه پهناور خوزستان را تا چندین فرسخ بنگرند. در نقشه‌ای که از این بنا تهیه گردید قسمت‌های موجود بوسیله خطوط کامل و قسمت‌های از بین رفته و روزنه با خطوط بریده نشان داده شده است و به طوری که ملاحظه می‌گردد تالار این کاخ در وسط رو به هر جانب یک درب داشته و در طول تالار نیز از هر جانب ۸ روزنه درون آنرا روشن می‌کرده است.

پیدایش و اهمیت

ایوان کرخه دارای اهمیت تاریخی و معماری است. از نظر تاریخی اهمیت این محوطه در این است که شهر قرار بوده که جانشین شوش بشود. در زمان شاپور دوم ساسانی، شوش تا حدی مسیحی شده بود و به همین دلیل مشکلاتی میان ایران و روم ـ که در آغاز روم شرقی شدن بود ـ یعنی در زمان کنستانتین بروز کرده بود.کنستانتین در آخرین روزهای زندگی‌اش غسل تعمید می‌گیرد و بعد امپراطوری روم رسماً مسیحی می‌شود و از همین جا برای شاهنشاهی ساسانی نگرانی بوجود می‌آید. تا حدی تحرکاتی هم در میان مسیحیان ایران بوجود می‌آید که این موضوع بعداً در زمان بهرام چهارم با تمهیداتی که دولت ساسانی می‌اندیشد منتفی می‌شود.

حاصل این تغییرات، سختگیری‌های بیشتر دولت ساسانی، در قبال مسیحیان ایران است و متهم به همدستی با روم می‌شوند. یکی از این موارد، شورش مسیحیان شوش است که علیه شاهپور دوم قیام می‌کنند و شاهپور به ناچار شوش را تصرف می‌کند که به نقل از مورخان ۴۰۰ فیل جنگی شهر را لگدکوب می‌کنند و بنابراین شهر تخریب می‌شود.گویا برای اینکه شوش دوباره قد علم نکند، شاهپور شهر دیگری در کنار آن به نام ایران‌شهر شاپور می‌سازد.

وضعیت

این شهر باستانی در دوران جنگ تحمیلی به واسطه موقعیت جغرافیایی آسیب‌های جدی و فروانی از سوی نیروهای عراقی دیده است. از جمله آسیب‌های وارده در زمان جنگ هشت ساله بر این محوطه تاریخی استفاده از حصارهای آن به عنوان سنگر و تخریب سازه‌های منصوب به کاخ در بخش جنوبی این شهر مهم به وسیله گلوله‌های خمپاره است که خسارت‌های جبران‌ناپذیری را بر این شهر وارد نموده است.

همچنین ساخت باسکول ۶۰ تنی در بخش شمالی درون محوطه ایوان کرخه که بخشی از آن را تحت مالکیت شخصی قرار داده چهره این شهر ساسانی را مخدوش و آسیب جبران‌ناپذیر دیگری را بر پیکره شهر وارد نموده است. عبور جاده آسفالت دیواره شرقی ایوان کرخه را بریده و پس از پیمودن مسافتی از درون محوطه جبهه شمالی را قطع و به سوی سه راهی فرودگاه ادامه پیدا می‌کند، حفاران غیرمجاز با هدف یافتن اشیای باستانی و آسوده خاطر از عدم پوشش مستمر و حفاظت دقیق به حفر چاله‌های عمیق در سطح محوطه باستانی اقدام نموده‌اند. همچنین دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول قسمتی از فشای این شهر باستانی را برای انجام عملیات کشاورزی در اختیار گرفته است.^[۱]